schets_def_omslag

Handboek cognitieve gedragstherapie bij middelengebruik en gokken

Cognitieve gedragstherapie (CGT) is een relatief kortdurende behandeling voor mensen die problemen hebben met het gebruik van alcohol, drugs en andere psychotrope stoffen of met gokken. CGT helpt om dit gedrag te verminderen of te stoppen. De onderliggende assumptie is dat leerprocessen een belangrijke rol spelen in het ontwikkelen en voortduren van het middelengebruik of gokken. CGT helpt cliënten om de situaties te herkennen waarin zij geneigd zijn om te gaan gebruiken, om deze situaties te vermijden, of om in deze situaties hun gebruik of gokgedrag te weerstaan. Daarnaast richt CGT zich op het beter om leren gaan met problemen die met de problematiek van het gebruik of het gokken samenhangen. CGT is bedoeld voor mensen die bereid en in staat zijn om met zelfcontrole hun problematisch middelengebruik of gokken te minderen of te stoppen. Dit handboek voor behandelaren is ontwikkeld volgens de richtlijnen van het Masterprotocol (basisprotocol) en bestaat uit vier delen: In deel A wordt de cognitieve gedragstherapeutische behandeling van verslaving onderbouwd. In deel B bevat de onderbouwing van de diverse interventies die toegepast worden in de behandeling. In deel C worden de diverse protocollen beschreven. Het basisprotocol dat bestemd is voor volwassenen die individueel behandeld worden, is in zijn geheel in deel C opgenomen. In deel D staan artikelen waarin ingegaan wordt op de combinatie van CGT met bijvoorbeeld de behandeling van comorbide psychische stoornissen, farmacotherapie en training van cognitieve processen. In de tweede druk van het handboek zijn naast diverse redactionele verbeteringen ook enkele kleine inhoudelijke aanpassingen aangebracht in de tekst en in de bronvermeldingen. Hetzelfde geldt voor Handleiding 2, die opnieuw in dit handboek is opgenomen.

Meer informatie

Training en versterking van de zelfcontrole
Cognitieve gedragstherapie is bijzonder geschikt voor de behandeling van problemen met middelengebruik of gokken: CGT is een relatief kortdurende behandeling die goed inzetbaar is in verslavingszorginstellingen, maar ook in GGZ-instellingen en in de eerste lijn. CGT is uitvoerig geëvalueerd in tal van strikt opgezette klinische studies en heeft een zeer gedegen empirische basis. Er is in het bijzonder evidentie voor de effectiviteit, ook voor meer ernstige vormen van verslaving. CGT is een gestructureerde en doelgerichte methodiek die zich goed laat protocolleren. CGT kent een flexibele geïndividualiseerde aanpak die kan worden aangepast aan een brede variëteit van settingen (ambulant en klinisch) en vormen (groep en individueel). CGT kan worden toegepast in combinatie met andere behandelvormen, zoals bijvoorbeeld farmacotherapie. Vanwege zijn effectiviteit, brede inzetbaarheid en zijn humane karakter met nadruk op het eigen verandervermogen van mensen en het beroep op de eigen inzet daarbij, is CGT de eerste keus bij de psychologische behandeling van mensen met problemen in het gebruik van middelen en gokken gericht op minderen of stoppen met gebruik. In het Handboek cognitieve gedragstherapie bij middelengebruik en gokken wordt CGT opgevat als een methodiek gericht op de training en versterking van de zelfcontrole door middel van zelfwaarneming, zelfinstructie en zelfinzicht, die voor een belangrijk deel bereikt worden door voorbeeldgedrag en zelfuitgevoerde gedragsoefeningen, en door verandering van dysfunctionele cognities.

Componenten van cognitieve gedragstherapie
CGT helpt mensen met middelengebruik en gokken door het identificeren van de functie die middelengebruik of het gokken heeft en van de wijze van gebruik. Op grond daarvan richt CGT zich op het aanleren van vaardigheden waarmee die functie kan worden veranderd en het gebruik kan worden verminderd of gestopt. De componenten daarvan zijn:
1. Registratie en monitoren van gebruik
2. Opstellen van een veranderdoel en de motivatie daartoe vergroten en behouden
3. Opstellen van een functieanalyse
4. Leren van vaardigheden in de omgang met middelen of gokken
5. Veranderen van cognities
6. Leren omgaan met emoties
7. Verbeteren van interpersoonlijk functioneren en versterken van sociale steun
8. Verbeteren van algemene en specifieke probleemoplossende vaardigheden

Inhoudsopgave

Deel A – Inleiding
1 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken. Inleiding, toelichting en verantwoording Gerard M. Schippers, Maarten Smeerdijk, Maarten J.M. Merkx
1.1 Inleiding
1.2 Theoretische achtergrond
1.2.1 Drie vormen van leren
1.2.2 Gedragstherapie: verandermethodieken op grond van leertheorieën
1.2.3 Zelfcontrole en de rol van cognities
1.3 Korte geschiedenis van de toepassing van (cognitieve-) gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken
1.4 Componenten van CGT bij problematisch middelengebruik en gokken
1.5 Evidentie voor de effectiviteit van CGT bij problematisch middelengebruik en gokken
1.5.1 Inleiding
1.5.2 Conclusies over de evidentie voor de effectiviteit van CGT bij problematisch middelen gebruik en gokken
1.6 CGT en gerelateerde behandelmethodieken
1.6.1 Kortdurende interventies en internetbehandeling
1.6.2 Motiverende gespreksvoering
1.6.3 Community Reinforcement Approach en Contingency Management
1.6.4 Partnerrelatietherapie
1.6.5 Farmacotherapie
1.6.6 Training van impliciete cognities
1.6.7 12-stappenbenadering
1.7 Varianten in de uitvoering van CGT bij problematisch middelengebruik en gokken
1.7.1 Duur
1.7.2 Individueel en groep
1.7.3 Doelgroepen
1.8 Voorwaarden voor toepassing van CGT bij problematisch middelengebruik en gokken
1.8.1 Kennis van middelen en gokken en problematisch middelengebruik en gokken
1.8.2 Expertise in CGT
1.8.3 Hanteren van non-specifieke factoren en vestigen van een therapeutische relatie
1.9 Indicatiestelling
1.9.1 Middelen en gedragsverslaving
1.9.2 Toewijzingscriteria
1.9.3 Korte en lange variant van CGT
1.9.4 Detoxificatie
1.9.5 Behandeldoel: abstinentie of verminderd riskant gebruik?
1.9.6 Behandeling van meerdere middelen
1.10 Organisatie en positionering Literatuur

Bijlage bij 1.5 Literatuuronderzoek naar de evidentie voor cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken van volwassenen Maarten Smeerdijk
1 Inleiding
2 Methode
3 Bevindingen alcohol
4 Bevindingen cocaïne
5 Bevindingen amfetamine
6 Cannabis
7 Opiaten (heroïne, opium en morfine)
8 Polymiddelengebruik
9 Bevindingen gokken
10 Conclusies: Alcohol, Cocaïne, Amfetamine, Cannabis, Opiaten (heroïne, opium en morfine), Polydrugsgebruik, Gokken

Deel B – Interventies
2 Interventies in de cognitieve gedragstherapie van problematisch middelengebruik en gokken. Achtergronden, evidentie, theorie, doelen en toepassing Maarten Smeerdijk, Gerard M. Schippers
2.1 Inleiding
2.2 Uitvoeren van registraties
2.3 Opstellen van het behandeldoel
2.4 Zelfcontrolemechanismen leren
2.5 Functie-analyse maken
2.6 Noodmaatregelen nemen
2.7 Leren omgaan met trek
2.8 Veranderen van gedachten
2.9 Weigeren van aangeboden middelen

Deel C – Protocollen voor de cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken
3 Inleiding, overzicht en kort verslag van de pilot Andrée van Emst, Gerard M. Schippers, Maarten Smeerdijk, Maarten J.M. Merkx

4 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken van volwassenen en ouderen in groepen. Standaardvariant met dertien zittingen Auteur protocol: Maarten J.M. Merkx Redactie: Andrée van Emst, Gerard M. Schippers, Maarten Smeerdijk, Wencke de Wildt, Mieke Zinn

5 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken van individuele volwassenen en ouderen. Korte variant met vijf zittingen Auteurs protocol: Maarten J.M. Merkx en Maarten Smeerdijk Redactie: Andrée van Emst, Gerard M. Schippers, Wencke de Wildt, Mieke Zinn

6 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken in groepen volwassenen en ouderen. Korte variant met zeven zittingen Auteurs protocol: Maarten Smeerdijk en Maarten J.M. Merkx Redactie: Andrée van Emst, Gerard M. Schippers, Wencke de Wildt, Mieke Zinn

7 Werkboeken behorende bij de protocollen voor volwassenen en ouderen Auteur: Andrée van Emst Redactie: Maarten J.M. Merkx, Gerard M. Schippers, Maarten Smeerdijk, Wencke de Wildt, Mieke Zinn

8 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken van individuele jongeren. Standaardvariant met vijftien zittingen Auteurs protocol: Jannet de Jonge, Melha Zatout

9 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken – plus (voor mensen met een lichte verstandelijke beperking). Standaardvariant met negen maal twee zittingen Auteurs: Joanneke van der Nagel, Marion Kiewik-Avelijn Redactie: Andrée van Emst, Maarten J.M. Merkx,Gerard M. Schippers, Maarten Smeerdijk

10 Individuele cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken. Basisprotocol van 13 zittingen Auteur: Maarten J.M. Merkx Redactie: Andrée van Emst, Gerard M. Schippers, Maarten Smeerdijk, Wencke de Wildt, Mieke Zinn

Deel D – Capita selecta: uitbreidingen, toepassingen en aanpalende onderwerpen van cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken

11 Training in het toepassen van cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik en gokken Jannet de Jonge, Wim Booltink

12 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik in een klinische setting Wencke de Wildt, Ellen Vedel

13 Farmacotherapie bij de behandeling van stoornissen in het gebruik van alcohol, drugs en gokken Lisette van der Vorst

14 Screening, diagnostiek en psychologische behandeling van comorbide psychische stoornissen bij patiënten met problematisch middelengebruik Wencke de Wildt, Ellen Vedel

15 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik bij mensen met een lichte verstandelijke beperking Joanneke van der Nagel, Marion Kiewik, Robert Didden

16 Cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik bij justitiabelen Peter Greeven, Wim Booltink

17 Naastbetrokkenen en cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik Ellen Vedel

18 Community Reinforcement Approach en Contingency Management Laura de Fuentes, Hendrik Roozen

19 EMDR en mindfulness: aanvullende methodieken op de cognitieve gedragstherapie bij problematisch middelengebruik? Wiebren Markus, Leon van Rens

20 Training van cognitieve processen ter ondersteuning van de behandeling van problematisch middelengebruik Reinout Wiers, Denise van Deursen, Andrea Wolf, Marilisa Boffo, Elske Salemink

21 Toekomst van de behandeling van verslaving en de rol van cognitieve gedragstherapie Wim van den Brink